Kan iets wat niet kies is grote indruk maken? Zeker wel, dat laat Enjoy Poverty wel zien.
Zelden was ik over een film zo boos. Ook al wekken de uitbuiting en de harde armoede in Episode 3, Enjoy Poverty woede, het kwam vooral door de film zelf, door de zichzelf filmende filmmaker. Door Renzo Martens, de mooie, ijdele man die als een in de 21e-eeuw verdwaalde 19e-eeuwse ontdekkingsreiziger door dichte bush en over het zwarte water van de Congo ging om ons te laten zien hoe wij naar Afrika kijken. En ons verkijken.
De film waarmee afgelopen week het International Documentary Festival Amsterdam opende, is geen documentaire zoals je die op het IDFA verwacht. Heel even lijkt-ie dat wel. In het begin, als je ziet hoe een magere man voor 20 dollarcent per dag de wildernis kapt opdat de palmolieplantage kan uitbreiden. Onder het afdak dat hij zijn huis noemt zitten 3 kinderen. De arbeider geeft ze bladeren van de cassave te eten – hij heeft niet eens geld voor armeluisvoer, de cassavewortel. Veel kinderen van vaders die werken op de palmolieplantage zijn ondervoed. In Episode 3 zien we ze doodgaan.
De beelden van die stervende kinderen zijn een belangrijke bron van inkomsten, houdt Martens de Congolezen voor. In plaats van dat ze zelf ‘genieten’ van de vruchten van de armoede, laten ze de opbrengsten over aan westerse filmmakers en fotografen. Die krijgen 50 dollar voor elk plaatje van een verkrachte vrouw of stervend hongerbuikje.
En dus gaat Martens Afrikanen leren hoe ze zelf de armoede ten gelde maken. Ten eerste: accepteer dat het niet beter zal worden. Hij vertelt het de vader die leeft als een plantageslaaf: het wordt echt niks meer met jou. Uit Martens’ ijzeren koffers komen neonblauwe letters: Enjoy Poverty. Ten tweede: verkoop zelf de verbeelding van je eigen lijden. Hij leert Congolese fotografen plaatjes te schieten waar ze in het westen buikpijn van krijgen.
Martens spoort de fotografen aan om van dichtbij een stervend kind te fotograferen. “Kijk, dít”, zegt de witte hand van de filmmaker als hij de ribben aanraakt van een weeklagende peuter. Het is een zieke scène en mijn hart bloedt. Maar Martens’ boodschap: denk nou niet dat deze stakkers iets hebben aan ons medelijden.
Episode 3 is snoeihard. Pervers en ogenschijnlijk respectloos. Of zien we het verkeerd? Is het verstorend en juist akelig waar? Toen ik de filmmaker onlangs interviewde en hem vroeg of hij de arme Congolese arbeider niet schandalig misbruikt, antwoordde Martens: “Niet meer dan de AFP-fotograaf die hetzelfde beeld schiet.”
Boos of niet, Martens maakt grote indruk. Niet alleen omdat hij op blote poten door inktzwarte kreken in Congo waadt. Ook, en vooral, omdat hij zich in onhoudbare morele posities manoeuvreert. Het is een meesterlijke illustratie van zijn stelling in Episode 3 dat deze film hem roem gaat brengen.
**
Enjoy Poverty verscheen in De Pers op 26 november 2008