12 mei 2020

Na maanden waarin virologen en intensivisten de eerste viool speelden, dringt een andere dimensie van de pandemie zich op. Eerst moesten levens gered, nu de economie. Zie de machtsstrijd tussen kapitaal en arbeid: werkgevers willen bedrijven redden, de werknemers banen. Allebei streven naar reparatie van de economie van de vorige eeuw.

Allebei kijken naar de catastrofe van drie maanden in economische coma. Werkgevers en werknemers zwijgen over de catastrofe van een economisch systeem met onbeheersbare risico’s. In het redden van de economie van de vorige eeuw dreigen we te vergeten wat ons hier bracht.

Daarom schreef ik met twee collega’s een opiniestuk voor deze krant. Ons voorstel: alleen duurzame bedrijven hebben recht op een gift van de belastingbetaler. We zochten de instemming van Nederlanders van naam om duidelijk te maken dat deze opvatting niet kwam van een sektarisch clubje retrocommunisten of ecoterroristen, maar dat het om een breed gedeelde opvatting gaat. Voortvarend tekenden opinieleiders.

Gewezen topbestuurders zetten onmiddellijk hun handtekening. Nog steeds tekenen duizenden mensen op petities.nl voor ‘Sterker uit de crisis’. Bijval was er overal, alleen liepen we vast op de zittende bestuurders. Op een enkeling na waren ook zij enthousiaster, lovender dan we hadden durven hopen. ‘Precies wat er moet gebeuren.’ En: ‘Een geweldig initiatief.’ Alleen: tekenen konden ze niet. De bedrijfsbestuurders leken beducht voor hun aandeelhouders. Kopstukken uit openbaar bestuur wezen op overlegorganen. Ze zouden hun steun moeten afstemmen en daarvoor ontbrak de tijd. We meenden de stroperigheid van het overlegmodel te voelen.

Het leidde tot de vraag of de polder mogelijk de verduurzaming van onze economie belemmert? De eens machtige toren waarin de SER het overlegmodel belichaamt, lijkt een monument voor voorbije tijden. Werkgeversorganisaties en vak­beweging kijken weg van de onafwendbare transformatie naar een economie die de planeet en zijn bewoners niet schaadt. Er dreigt het gevaar van een krachtige motor die vastdraait, want gevuld met verkeerde inhoud.

Het overlegmodel heeft ons veel goeds gebracht. Onze politieke cultuur verkiest compromissen boven conflicten. Bespaarde ons menige staking, waardoor geld en energie zich op de toekomst richtten. Een vergelijkbare Hollandse uitvinding was die van het aandeel. In 1602 werd ’s werelds eerste aandeel uitgegeven door de VOC. Investeerders en kooplieden maakten samen een grote pot om een schip te bouwen voor de Oost. Zo verzamelden ze ­kapitaal en spreidden ze risico’s. Met het aandeel werden ze ­eigenaar van een deel van een schip. Later kregen ze een deel van de opbrengst.

Aandeel en polder waren het ­product van sociaal vertrouwen, ­langetermijndenken en het zoeken naar gemeenschappelijke belangen. Eerst kwam het aandeel in zijn ­tegendeel te verkeren – nadat in de jaren negentig markten werden vrijgemaakt van regulering, ontstond het op kortetermijnwinstgerichte roofkapitalisme dat alleen het belang van aandeelhouders dient. Toen we handtekeningen verzamelden voor ons stuk, vroegen wij ons af of de polder hetzelfde is overkomen. Werd de vlotmaker een hindermacht?

Je zou bijna China erbij halen. Dat investeert massaal in groene technologie en realiseert zijn klimaatdoelen tien jaar eerder dan afgesproken. Het investeert drie keer zoveel in duurzame energie als de VS. Maar met China gaan wij ons niet vergelijken. Keizerlijke politiek behoeft geen maatschappelijke overeenstemming. Tegelijkertijd lijken onze handen vastgedraaid in een web van polderdraden dat ons verlamt.

Ook in 1982 moest de economie ingrijpend worden hervormd. De 19de-eeuwse industrieën waren gesloten, de pijn met sociale voorzieningen afgekocht. Werkgevers en werknemers wisten de oplopende werkloosheid en begrotingstekorten te stoppen. Op één A4’tje stond hun Akkoord van Wassenaar. Jaren later sprak men van het Nederlandse Wonder.

Corona zagen we niet aankomen. De klimaatcrisis zien we van ver en haar gevolgen doen covid-19 verbleken tot een lentebries. Gezien de grootte van de opdracht en onze politieke onverschilligheid, is een nieuw wonder nodig. Dat wonder moeten we opnieuw met eigen ­handen scheppen. Maak het overlegmodel van rem weer motor voor de toekomst, met een richtinggevende visie. Onze te verduurzamen economie schreeuwt om een 21ste-eeuws Nieuw Akkoord van Wassenaar.