11 mei 2021

Het was spannender dan een coronapersconferentie. Daarvan is bekend wat gaat worden opgediend. Hier wachtte een verrassing: de radicale ideeën van Mark Rutte over macht en tegenmacht.

Maandagavond bij Nieuwsuur keek de premier vooral terug: het ‘verschrikkelijke rapport over de kinderopvangtoeslagen’ had hem doen realiseren dat ‘meer openheid’ is geboden. In zijn publieke boetedoening kwam hij tot een belangrijk zelfinzicht: onder zijn leiding was het politieke debat tussen de middenpartijen doodgeslagen. Dat wijt Rutte aan de snelle besluiten die nodig waren in de coronacrisis, aan ‘zijn streven naar controle en de behoefte de sfeer goed te houden’.

Of de premier daarmee ook bedoelt dat machtsbehoud (van ministers, coalitie, premier) belangrijker is geworden dan inhoudelijk en democratisch goed bestuur is niet duidelijk, maar dat zou nog een belangrijk inzicht zijn. De grote bestuurlijke problemen van vandaag wortelen in die omkering van waarden. Het publieke belang raakte ondergeschikt aan politieke en persoonlijke belangen, verknoopt in een verbetenheid om ten koste van alles de macht te behouden.

Het zelfonderzoek aan het Binnenhof kent drie valkuilen. De eerste is Transparantie als heilig Haags gebod. De premier mag niet liegen en wanneer de Kamer om informatie vraagt, moet die worden gegeven: dat is de basis van ons stelsel waarin het parlement de regering controleert. Waar die controle onmogelijk wordt gemaakt, is democratie in het geding. Maar transparantie als geloofsartikel verblindt de spelers van het spel voor wat echt nodig is: effectief bestuur.

In een coalitieland vraagt beleid om achterkamertjes. Zoals cultuurfilosoof Sjaak Koenis (O&D, 26 april) het op deze pagina mooi verwoordde: ‘Net als in het gewone leven is een zekere mate van hypocrisie in de politiek onontbeerlijk om de zaak aan de gang te houden.’ Het is een ‘alledaagse ondeugd’ die we moeten gedogen.

Nu wordt in Den Haag ‘waarachtige politiek’, het ‘opkomen voor burgers’ tegenover de politieke elite geplaatst, wat Koenis terecht aanmerkt als ‘een populistische stijl die nu ook de linkse partijen heeft geïnfecteerd’. Het bracht PvdA en GroenLinks tot de fout mee te stemmen met een motie van watrouwen van de ondemocratische partijen PVV en FvD.

Tweede valkuil is Mark Rutte als kop van Jut. Hij werd de verpersoonlijking van het monisme in onze democratie, maar deze politieke cultuur kent meer vaders en evenzovele zonen. Zo is er een blinde vlek voor de rol van de Tweede Kamer. Politieke partijen gingen hun Kamerleden beoordelen niet op de effectiviteit van hun controle van de macht, maar op hoe ze zich profileren. Dat is: met moties en Kamervragen en hun aanwezigheid in de media.

Tegenover een parlement dat een diarree van Kamervragen richting kabinet stuurt, staan ambtenaren wier raison d’être ligt in het uit de wind houden van de minister. Dat versterkt de reflex zo min mogelijk informatie naar de Kamer te sturen.

De derde klem van de democratie: zodra Vertrouwen het doel wordt, is het verloren. Vertrouwen is een onbedoeld maar positief nevenproduct van een bonafide overheid. Vertrouwen is de kostbare bijvangst van goed bestuur. Zodra je het najaagt omwille van zichzelf, is het nauwelijks meer te vinden.

Het echte drama van het zielenonderzoek onder de Haagse stolp ligt elders. Praten over democratie, een formatie vastgelopen nog voor ze was begonnen, het leidt allemaal af van wat de betrouwbare overheid hoort te doen in de grootste crisis in 75 jaar: burgers een veilige, leefbare toekomst bieden. Acuut betekent dat: 7 miljard mensen vaccineren tegen covid-19 – we zijn zo veilig als de inwoners van Manaus, Kerala en Kaapstad. Niet minder acuut: het terugdringen en opvangen van stikstof en CO2, want dichtbij huis is de Veluwe een sterfhuis waar dieren en planten verdwijnen. De grootste ijskap ter wereld smelt in een zichzelf versterkende versnelling. Nederland volgt het ijs van Groenland en wordt water.

De premier bracht bij Nieuwsuur nauwelijks iets verrassends. Dat kan ook niet, want Mark Rutte is voor alles een gewoontedier. Hetzelfde huis, hetzelfde restaurant, dezelfde oude vrienden, dezelfde hobby’s, hetzelfde haar. Net zo voorspelbaar was de premier die zich dapper onderwierp aan Mariëlle Tweebeeke die al het hele seizoen in topvorm is. Rutte was van goede wil, gepast deemoedig en … wars van grote ideeën.