23 november 2021

Het mislukken van zijn staatsgreep in 1923, bracht Adolf Hitler een belangrijk inzicht. De macht moet van binnenuit worden gegrepen. Eerst moet het democratisch spel worden meegespeeld, om vervolgens de vrije ordening te vervangen voor een dictatuur. Met deze Bierkellerputsch begint het boek Weerbare democratie uit 2015, waarin Bastiaan Rijpkema de grens van de democratie zorgvuldig maar resoluut afbakent.

De democratie laat zich lastig verdedigen. De zachte staatsvorm is tegenover harde krachten niet erg weerbaar. Ze beslecht conflicten met praten in plaats van wapens. Ze beschermt minderheden. Ze koestert het compromis dat naar zijn aard troebel is; zonder de zuiverheid van het decreet. Wil de democratie zich weren tegen antidemocraten, voelt dat alsof ze haar ziel moet verminken.

FvD-Kamerlid Van Houwelingen waarschuwde zijn collega Sjoerdsma (D66) voor ‘tribunalen’. ‘Uw tijd komt nog wel.’ Een dreigement niet tegen Sjoerdsma, maar tegen het systeem. Democratisch genomen besluiten worden onderwerp voor tribunalen in de andere ordening die ons wacht. Zodra de democratie is afgeschaft.

Verschil

Wat is het verschil met het briefje dat ‘QAnon-sjamaan’ Jacob Chansley bij de bestorming van het Capitool achterliet voor vicepresident Pence? vroeg Herman Tjeenk Willink. De krijger liet Mike Pence weten: ‘It’s only a matter of time, justice is coming.’ Een denkwijze in lijn met de antidemocratische opvattingen van zijn politieke idool. Donald Trump vocht in 2016 de uitslag van de verkiezingen aan, nog voordat hij die had gewonnen.

Intussen vallen de lange golven van maatschappelijke onderstromen samen met actuele politieke vraagstukken én met een acute crisis. In het brandpunt van die drie lijnen werd covid-19 een burgerschapscrisis. Die onderstromen zijn door voormalig SCP-directeur Paul Schnabel beschreven als informalisering, informatisering en individualisering. Traditionele structuren verdwenen en het gezag van leraar, rechter of Kamerlid kwam onder druk. Sociale media hebben politiek en samenleving veranderd. Het individu ziet nu zichzelf en niet het grotere geheel als de maat der dingen.

Terwijl de i’s schuiven als tectonische platen, verscherpte veertig jaar vrije markt de ongelijkheid. Veel burgers verloren zekerheden (werk, wonen, studiefinanciering) terwijl de staat van een beschermende vader een wantrouwende, snel bestraffende bullebak werd. Dat schiep een burger die zich online volzuigt met brandstof voor zijn verontwaardiging tegen het bestel. Van de radicaalrechtse partij die de misleiding al in haar naam voert – Forum voor Democratie, horen de misdeelden: de fik erin. In die democratie.

Ziedaar de straat: een ambulance met een steen door de ruit. Belaagde journalisten. Politie die duikt voor vuurwerk. Daar marcheren mannen met extreemrechtse fantasieën en het voornemen de democratie te slopen. Defendgroepen, noemen ze zich, in het zwart en met maskers en schilden die doen denken aan 1933, toen het Hitler wel was gelukt.

Heel anders is dat in Wallonië. Na het verlies van de zware industrie is dat een vat vol onbehagen, maar radicaalrechts krijgt er geen poot aan de grond, schreef Sacha Kester eergister in deze krant. De verklaring: sinds 2010 negeren Waalse media partijen met ondemocratische overtuigingen.

Forums antidemocratische en autoritaire visioenen zijn geen geheim. Ophef en schandaal worden nagejaagd omdat mainstreammedia daar graag over berichten (‘tribunalen!’) en de sociale media er helemaal goed op gaan. Kamerdebatten zijn er niet om ondeugdelijke wetten te corrigeren, maar om beeldmateriaal te schieten voor de permanente campagne online. Zodra iemand suggereert dat tv en kranten de radicaalrechtse partij zouden moeten negeren, klinkt het: ‘Censuur!’ Zonder probleem wordt voor ondemocratische opvattingen de democratische ruimte geclaimd.

Mediacordon

Het mediacordon is een eerste maatregel om de vrije samenleving te beschermen. Vervolgens zouden sociale media moeten worden gereguleerd. Nepnieuws en ondemocratisch gedachtengoed horen niet op Facebook, Insta of Twitter, kanalen voor het wereldbeeld van miljoenen burgers. Bastiaan Rijpkema onderzoekt de zwaarste maatregel: het verbod van politieke partij.

Het antwoord op de vraag waarom een democratie in naam van de democratie, de democratie mag beperken, zou volgens hem de basis moeten zijn van elke weerbare vrije samenleving. Machtsmisbruik tegen onwelgevallige opvattingen moet worden voorkomen, maar de democratie moet robuust zijn.

Ik zie haar het liefst als een vrouw te paard, vastberaden zichzelf en haar rijk verdedigen. Ze is versierd met stenen, goud en parels, aan haar riem een zwaard. Kracht, lenigheid en instinct maakten de Amazones bijna onoverwinnelijk. Volgens de legende waren de vrouwelijke strijders bereid zichzelf te verminken, opdat ze behendiger waren met pijl en boog. In staat om galopperend achterstevoren de tegenstander uit te schakelen. Met één borst, en vrij.