7 maart 2023
Wanneer een mannelijke pijlinktvis in de Caribische Zee wil paren met een vrouwtje, vertelt hij haar dat met de kleuren in zijn huid. Zij antwoordt met een kleurtekening. Zodra zich een concurrent aandient, waarschuwt hij de belager met een ander kleurpatroon. De ene helft van het inktvislijf nodigt uit tot seks terwijl de andere kant dreigt: opzouten! De kleurpatronen veranderen razendsnel, zijn ingewikkeld, en onderzoekers vermoeden een grammatica. Maar ze weten niet wat er wordt uitgewisseld.
In Dierentalen van filosoof Eva Meijer staan prachtige voorbeelden van complexe communicatie en gevoelens. De intelligentie en gevoeligheid van dieren voeden ongemak over het voetstuk waarop de mens zich in de schepping heeft neergezet. Prairiehonden waarschuwen elkaar voor mensen die ze uitvoerig aan elkaar beschrijven. Een dolfijn, verliefd op een onderzoeker, pleegt zelfmoord als hij naar een ander laboratorium wordt gebracht. Vleermuizen zingen liedjes voor hun geliefden. Dansende bijen geven coördinaten van voedsel door.
En er zijn meer dingen die we ondanks al onze instrumenten en modellen niet begrijpen. De kwantummechanica concludeerde dat deeltjes op grote afstand van elkaar toch verstrengeld kunnen zijn. Als het ene kwantumdeeltje linksom draait, dan spint op grote afstand – in principe ook op lichtjaren in het universum – het andere deeltje rechtsom.
Niet zo gek dat we weinig snappen van hoe bodem, beesten, bossen en klimaat in een ingenieus systeem samenhangen. Want hoe vinden 50 miljard trekvogels die elk jaar over de aarde vliegen hun weg? Bomen geven door fijne wortels aangesloten op een immens netwerk van schimmels elkaar elektrische signalen en voedingsstoffen door. Zo stemmen eiken en beuken over grote afstanden af dat ze eens in de zoveel jaar geen vrucht dragen. De vraag waaróm nul eikels en beukennootjes, staat open. We ontdekken nog maar net dat bomen in grote bossen hun eigen klimaat creëren: ze reguleren de temperatuur en, cruciaal, ze creëren zelf regen. Bosbouw of bosbeheer vernietigt dat vernuftig complex.
De onwetendheid van de mens staat in schril contrast met zijn ingrijpen in al die systemen – rücksichtslos. Tweeduizend jaar waande hij zich heer en meester over al het andere leven. Alleen zijn wanen en arrogantie doorgaans geen tekenen van grote intelligentie. Wijsheid is heel iets anders. Dat is onderkennen hoeveel we niet weten, een inzicht dat stemt tot nederigheid. En vraagt om een voorzorgsprincipe.
Afgelopen weekend werd na jaren onderhandelen eindelijk een VN-verdrag gesloten om wereldwijd de oceanen te beschermen. Van onze aarde is 70 procent oceaan. Het meeste leven erin is nog onontdekt. Tot nog toe was minder dan 1 procent van de oceanen beschermd gebied. Visserij, vervuiling, scheepvaart en diepzeemijnbouw ruïneren het leven in die vrije zee.
Het verdrag is een stap vooruit. Wat van niemand was, wordt van iedereen. Nu komt het erop aan het zeeleven te beschermen. Maar een VN-tekst zonder politieagent, is een dode letter. Nederland Waterland met zijn rijke zeevaartgeschiedenis zou kunnen ijveren voor een krachtig internationaal instituut in Den Haag. Met als patroon de koning, die veel van water weet, bundelen wetenschappers, maatschappelijke organisaties en bestuurders hun krachten.
Daarvoor is het geen dag te vroeg. Van het koraal in de Caribische Zee is zo’n 80 procent verdwenen. Wat de Caribische pijlinktvis ons zegt, begrijpen we niet, maar dat inktvissen een hoog, haast buitenaards soort intelligentie hebben, begint ons te dagen. Misschien kan het verdrag nog iets redden van zijn leefgebied.