19 januari 2021

Om woensdag de nieuwe Amerikaanse president te installeren, is Washington D.C. veranderd in oorlogsgebied. Die aanblik van het hart van de vrije wereld is onwerkelijk, alsof we kijken naar een game met een bizonman met speer en megafoon. De bestorming van Capitol Hill laat zien dat we de autocraat op zijn woord moeten geloven. Trump deed wat niemand voor mogelijk hield. Net als de Amerikanen kunnen wij ons niet voorstellen dat onze democratie in het geding is.

Minister Schouten van Landbouw haalde afgelopen jaar de ‘voermaatregel’ na agressieve protesten van tafel. Boeren weigerden hun koeien minder eiwitrijk voedsel te geven, blokkeerden vliegveld, krantendrukkerij en radiostation, en dwongen de minister een werkbezoek te staken. De politie kon de veiligheid van de bewindspersoon niet garanderen.

Cas Mudde, populisme-onderzoeker aan de Universiteit van Georgia, wees na de slag om het Capitool fijntjes naar Nederland. Hij illustreerde dat wat in Washington gebeurt, wereldwijd aan de gang is. In The Guardian noemde hij de boze boeren die, aangevoerd door de extreem-rechtse Farmers Defence Force, overheidsgebouwen aanvielen en politici bedreigden. Zoals Trump extreem-rechts mainstream maakt, zo haalden PVV en FvD de gewelddadige boeren het Binnenhof op. Letterlijk. Toen in december 2019 trekkers het Binnenhof wilden oprijden, werden ze door senatoren opgewacht.

Het witwassen van extreem-rechts en ondemocratisch gedachtengoed gebeurt intussen bij de publieke omroep. Een politicus met extreem-rechtse connecties en dedain voor de democratie, die Trump na het beleg nog roemt als ‘een van de beste en meest bijzondere presidenten uit de Amerikaanse geschiedenis’, zit weer bij Op1. Tegenover hem twee presentatoren die geen weerwerk bieden. De komst van de man garandeert spektakel, het tv-programma koerst op kijkcijfers.

Precies daar zou de beschermingswal rond onze democratie moeten beginnen. De studio steekt als politieke arena de Tweede Kamer naar de kroon. Formeel is het parlement ons hoogst democratisch orgaan. In de praktijk wordt de strijd geslecht voor de camera’s. Jesse Klaver kondigt in Buitenhof een motie van wantrouwen aan. Premier Rutte reageert in Nieuwsuur. Het Kamerdebat is de dag erna. Politiek werd de afgelopen kwart eeuw een mediagebeurtenis.

Tegelijkertijd zijn media voor veel burgers de belangrijkste structuur voor denken, voelen en gedrag. Sturende kaders zoals kerk, zuilen en onderwijs hebben minder grip. Na 1989, toen commerciële zenders erbij kwamen, vulde tv het gat geslagen door het afbrokkelen van maatschappelijke structuren. Socials als Facebook, Twitter en YouTube hebben de invloed van media verveelvoudigd.

Daarmee werden media de frontlinie van de democratie. Ze zijn opgewaardeerd van verslaggever naar schepper van wereldbeelden. Bij de hoofdredacteur van een primetimepraatprogramma rust een verantwoordelijkheid groter dan kijkcijfers. Hetzelfde geldt voor eigenaren van sociale media. Zoals ons reptielenbrein snakt naar snelle bevrediging met zoet, vet en zout eten, zo kiest het voor spektakelkicks op tv. Fox News werd er groot door. Capitol Hill zag de gevolgen.

Wappies, haatdragende complotdenkers en politici met extreem-rechtse fantasieën laten leeglopen omdat reuring leuke tv oplevert, is niet ongevaarlijk. Zelfs de grootste onzin wint met zendtijd aan gewicht, niemand begreep dat beter dan Trump. Intussen woekeren complottheorieën harder dan we kunnen zien. De Andere Krant ligt bij een zorgverlener tussen de tijdschriften, hoogleraren treden op in Café Weltschmerz. Het rot dat wantrouwen heet vreet zich door het gezonde weefsel van een democratie, totdat te veel mensen geloven dat we worden geregeerd door buitenaardse reptielen aangevoerd door koningin Elizabeth.

De democratie kan niet zonder iets van een gedeeld wereldbeeld. Daarom mogen sociale media niet worden overgelaten aan de markt. Mainstream media zouden in plaats van op kijkcijfers moeten concurreren op kwaliteit. Dat betekent niet: sektarische programma’s waar een handvol mensen naar kijkt, wel dat andere factoren (objectiviteit, geschiktheid van de interviewer) zwaar wegen. Binnen dat kader van objectieve feiten is de democratie een grandioze arena voor verbaal geweld, maar eerst moet een verdedigingswal opgeworpen tegen het gif van de complotdenkers.