Ongecontroleerde migratie is een bedreiging voor de democratie geworden. De Europese asielpraktijk moet grondig op de schop. Hoe? Marcia Luyten geeft een voorzet.
Marcia Luyten 18 februari 2022
Migratie, het vinnigste hoofdpijndossier van deze tijd, is een wingewest voor politici met weinig scrupules. Op 2 februari stelden PVV en FvD in een Kamermotie dat asielzoekers als insecten ‘het land kaalvreten’. Retoriek die we wel kennen. Uit de jaren dertig, of uit Rwanda, waar voorafgaand aan de genocide Tutsi’s ‘kakkerlakken’ werden genoemd. Progressieve politici, daarentegen, weten doorgaans slecht raad met de vragen waar grote stromen landverhuizers ons voor stellen.
We zijn vastgeraakt in de tragiek van moderne migratie. Het gevolg is wat alle goede bedoelingen nou net willen voorkomen. Niet ver van Europa worden duizenden mensen vastgezet in kampen. De Libische kustwacht haalt ze van zee; ramt of schiet hun opblaasboot lek en dwingt de migranten aan boord te klimmen van een door de EU betaald patrouilleschip. In het detentiecentrum worden ze verkracht en gemarteld, gedwongen hun familie te bellen terwijl ze worden geranseld met elektriciteitsdraden. Dan smeken ze hun vader of moeder om meer geld te sturen.
Iedere man, vrouw en kind in het concentratiekamp probeerde de Middellandse Zee over te steken. Europa duwde hen terug; het trainde de Libische kustwacht en voorzag haar van materiaal. Tachtig jaar eerder werden in Europa ook vluchtelingen teruggeduwd. In 1938 kwamen Joodse vluchtelingen naar Nederland, sommige te voet uit Berlijn. Ook hier werden ze opgejaagd, opgepakt en naar nazi-Duitsland teruggestuurd.
Het VN-Vluchtelingenverdrag uit 1951 moest die hardvochtigheid voorgoed uitbannen. Voortaan gold het principe dat wie vlucht voor vervolging, niet naar een onveilig land wordt teruggestuurd. Iedere asielzoeker heeft recht op beoordeling van zijn individuele asielaanvraag. Ziehier de tragiek: vandaag de dag loopt de politieke vluchteling kans te worden gefolterd in een Libisch kamp.
Tien jaar vluchtelingencrisis stuwde na 2011 miljoenen mensen richting Europa; Syriërs met in hun kielzog Irakezen, Eritreeërs, Ethiopiërs, Iraniërs, Afghanen, Turken, Soedanezen, Kameroeners, Marokkanen, Nigerianen en Tsjadiërs. Het aantal klimaatvluchtelingen stijgt met het opwarmen van de planeet, een stroom mensen die nog maar net op gang komt. Om Europa te bereiken, leveren migranten zich uit aan de knechten van het geld, de knechten van de dood. Ook wie politiek wordt vervolgd, is tegenwoordig aangewezen op mensensmokkelaars.
‘Stel je voor’, zegt Loesje. ‘Op de vlucht en telkens loop je tegen de grenzen van de menselijkheid aan.’ Een pijnlijke vaststelling, en tegelijkertijd is het te gemakkelijk om het bij die morele verontwaardiging te laten. Dat migranten omkomen in een Pools oerbos of een Libisch kamp, is ook het gevolg van falend vluchtelingenbeleid.
Mensen als handelswaar
Het asielrecht wordt op grote schaal oneigenlijk gebruikt. Illegale migratie reduceert mensen tot handelswaar. Mensensmokkelaars maken miljardenwinsten. Voor een plek in een rubberboot wordt tussen de 300 en 2.000 dollar betaald. De Europese Commissie becijferde dat zeker 60 procent van de vluchtelingen naar Europa geen recht op asiel heeft.
De Europese grensbewaker Frontex kreeg een ‘smokkelfolder’ in handen, een soort reisbrochure met informatie over de aantrekkelijke bestemmingen in Europa. Volgens die folder is Nederland een prachtige bestemming: de asielzoeker krijgt standaard een uitkering van 220 euro per maand. Wordt de aanvraag toegewezen, dan loopt de uitkering op tot 1.600 euro per maand. Bij ‘Accommodatie’: ‘U verblijft in een huis. De Nederlandse overheid betaalt de huur.’
In 2021 dienden 25 duizend mensen een eerste asielaanvraag in (nareizigers waren er ruim 10 duizend). Het is aan de IND om te bepalen wie recht heeft op een verblijfsstatus. Dat wordt niet lichtvaardig gedaan. Ik sprak een IND-medewerker die al twintig jaar aanvragen hoort en beoordeelt. Hij noteert de kleinste details van iemands vlucht. De verhalen zijn volgens hem te verdelen in grofweg twee categorieën. Die van de vervolgden, de politieke vluchtelingen: zij vertellen hun verhaal tot vijf punten achter de komma. En er zijn de verhalen volgens een zeker patroon. Op de markten van Kabul, Bagdad en Damascus worden geslaagde reisverhalen verhandeld. Met een ambtsbericht van Buitenlandse Zaken in de hand probeert de IND-medewerker met detailvragen te achterhalen of het relaas klopt, zoals: welke krijgsheer staat als standbeeld voor de citadel van Homs? Zijn de feiten correct, dan kan een verblijfsvergunning worden verleend.
Gedwongen vertrek is het moeilijkste chapiter van het asielbeleid. Thuislanden geven geen laissez-passer, een eenmalige reispas om terug te keren. Zogenaamde ‘veiligelanders’, asielzoekers uit bijvoorbeeld Marokko die om die reden niet kunnen worden uitgezet, veroorzaken grote overlast rond asielzoekerscentra, meldde deze krant afgelopen week. De steun voor vluchtelingen heeft ernstig te lijden onder deze asielzoekers die geen enkele kans op een status maken.
Mensen die niet weg willen, kunnen ook een ziekte voorwenden of een covidvaccinatie weigeren. Geen luchtvaartmaatschappij neemt ze zo aan boord. Hun dossiers sluiten vaak met de letters ‘MOB’, Met Onbekende Bestemming vertrokken. Zo’n drie op de tien afgewezen asielzoekers keren daadwerkelijk terug.
Perverse gevolgen
Die illegale migratie heeft vergaande en perverse gevolgen. Allereerst voor wie het vluchtelingenbeleid is bedoeld: de politiek vervolgden. Zij vinden steeds moeilijker asiel.
Voor de ontvangende landen geldt: een overmatige instroom ontwricht het kwetsbare lichaam dat we de samenleving noemen. Zo komen verschillende maatschappelijke domeinen door illegale migratie onder druk. De sociaal-economische arrangementen van de verzorgingsstaat vereisen een grens die afbakent wie instaat voor de ander.
Onze maatschappij biedt een uitzonderlijke combinatie van bescherming en vrijheid. Daarin is het woord ‘maatschap’ veelzeggend: de burger is er deelnemer, mede-eigenaar. Iedere maat brengt iets in, iedere maat ontvangt een deel. Welbegrepen wederkerigheid stuwt de bloedsomloop van dit maatschappelijk lichaam. Ik woonde en werkte zes jaar in oostelijk Afrika, en in nagenoeg alle landen waar ik kwam, ontbreekt zo’n besef van maatschap. De solidariteit van de verzorgingsstaat is er onhaalbaar.
Maar ook de maatschap Nederland kraakt. De Bulgarenfraude, crimineel misbruik van uitkeringen en toeslagen door Oost-Europese bendes, joeg de Toeslagenaffaire aan – de ernstigste ontsporing van de Nederlandse staat in een halve eeuw. Voorzieningen zonder wederkerigheid baren wandaden, baren wantrouwen, met weer nieuwe wandaden tot gevolg.
Een ander probleem zit in het sociale weefsel van de samenleving. De Amerikaanse socioloog Robert Putnam zag dat wijken met meer culturele diversiteit kampen met minder sociaal kapitaal. Wantrouwen nam toe, niet eens zozeer tussen mensen van verschillende afkomst; in diverse wijken wantrouwen mensen ook mensen die op hen lijken, wantrouwen ze de overheid. Mensen blijven vaker binnen. Ze kijken meer naar schermen.
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid trof een vergelijkbare relatie in Nederland. Het rapport De nieuwe verscheidenheid uit 2018 stelde vast dat in buurten met een grote variatie in herkomst, bewoners minder samenhang ervaren. Ze voelen zich minder thuis en minder veilig.
Dat illegale migratie ook negatieve gevolgen heeft voor ons politieke systeem, wordt veronachtzaamd. De overgrote meerderheid van de Nederlanders is bezorgd over immigratie, zo stelden verschillende onderzoeken vast. Niet het principe van asielbeleid trekken zij in twijfel, wel de uitvoering; de vaak moeizame integratie van statushouders en de uitzetting van illegale migranten. In de politiek vinden zij gehoor bij de extreem-rechtse partijen.
De PVV ondermijnt parlement (‘nepparlement’), rechterlijke macht en vrije pers. FvD is uit op destructie van het democratisch stelsel, desnoods met geweld. Het kan niet anders of de groei van extreem-rechts komt deels uit de oude arbeidersklasse die PvdA stemde. Van 53 PvdA-Kamerzetels in 1977 zijn er 9 over. In de vorige verkiezingen werd GroenLinks bijna gehalveerd, de SP verloor 35 procent, dus daar zijn de oude sociaal-democraten niet gebleven. Bij de verkiezingen haalde Forum één zetel minder dan de PvdA. Het hele linkse contingent in de Tweede Kamer is kleiner dan de VVD alleen.
Daarmee is ongecontroleerde migratie een bedreiging voor de democratie geworden. Een grens zonder pushback heet een open deur. Een ongewijzigde asielpraktijk is een windmachine in de zeilen van antidemocraten.
Onverwacht maar niet minder reëel is de uitwerking van de migratiepraktijk op de meest fundamentele dreiging van deze tijd: klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit. In 2017 had Jesse Klaver met GroenLinks deel kunnen uitmaken van Rutte III. Klaver weigerde echter te tekenen voor toekomstige vluchtelingendeals met Afrikaanse landen. Informateur Herman Tjeenk Willink deed grote moeite om GroenLinks binnenboord te houden, bouwde waarborgen in om de belangrijkste bezwaren weg te nemen, omdat iedereen een tweede Libië wil voorkomen. Op een ‘gering punt’, aldus Tjeenk Willink, liet Klaver de formatie klappen.
Die symboolpolitiek weerhield GroenLinks ervan in de regering vergaande klimaatmaatregelen te nemen, waar Rutte III de energietransitie op zijn beloop liet. Door iedere migrant te behandelen als vluchteling, kunnen vlinders en gletsjers niet worden gered. In plaats van de moeilijkste kwestie aan te gaan, wordt moreel verontwaardigd afgewacht hoe de opwarming van de aarde een ongekende hoeveelheid mensen op drift gaat brengen. Zo raakt in deze venijnige geschiedenis de cirkel rond.
Moreel ijkpunt: het Vluchtelingenverdrag
De vorige regering zag dat asielbeleid een splijtzwam was geworden. Rutte III liet onafhankelijk onderzoek doen naar de vraag of het Vluchtelingenverdrag nog wel bij de tijd is. In 2020 publiceerden Piet Hein Donner en Maarten den Heijer hun rapport: Terechte zorg, verkeerd aanknopingspunt. Zij concludeerden dat het Vluchtelingenverdrag symbool is van het probleem, geen oorzaak, en pleiten voor meer Europees asielbeleid.
Het recht is gestolde ethiek en het Vluchtelingenverdrag onverminderd het betoon van schuld en schaamte over 1940-1945. In Bezonken rood zegt Jeroen Brouwers het zo: ‘In één klap zijn alle epoques ten einde en het einde wordt gemarkeerd door het in eeuwen niet onzichtbaar te maken litteken van een brandwond op de huid van de wereld en van de hele mensheid.’ Daarmee is het Vluchtelingenverdrag ons brandmerk, ons moreel ijkpunt. Maar steun en legitimiteit vereisen een ingrijpende aanpassing van de praktijk.
1. Wie leeft in een land waaruit mensen vertrekken, kan weten wie wordt vervolgd om geloof, geaardheid of politieke activiteit. In de jaren dat ik in Rwanda woonde, kende ik de mensenrechtenactivisten en journalisten die gevaar liepen. Ook wist ik welke politici hun leven niet zeker waren. Goed geïnformeerde diplomaten en vooruitgeschoven IND-beambten kunnen tegen veel lagere kosten vluchtelingenzaken veel beter beoordelen. De rechtgeaarde vluchteling kan met zijn gezin veilig naar Europa worden gebracht.
2. Investeer fors in de toekomst van potentiële migranten. Europese export mag de handel van boeren in Afrika of het Midden-Oosten niet hinderen. De serie Track & Trace gaf in deze krant voorbeelden van hoe het niet moet: Tunesische olijfolie is beter dan Spaanse, maar mag door importregels Europa niet in. (Nu kopen Spaanse boeren de Tunesische olie voor een habbekrats en mengen die met hun eigen olie.) Nederlandse melk wordt als poeder in Afrika gedumpt. Goed voor FrieslandCampina, maar de Afrikaanse veeboer kan van zijn koeien niet meer leven. Sommige dingen zijn simpel: je importeert Tunesische olijfolie of je importeert boerenzonen.
Aangezien klimaatverandering is veroorzaakt door rijke landen, is het hun dure plicht al het mogelijke te doen om gebieden elders leefbaar te houden. Er is hulp die enorm helpt: aanleg van slimme irrigatiesystemen en dijken, bomen planten om de kwaliteit van de bodem te herstellen, cash-steun en training voor micro-ondernemers; nooit was ontwikkelingshulp meer in wederzijds belang. Toch wordt het betreffende departement geleid door een VVD-politica die zich nooit met hulp heeft beziggehouden.
Ook hier verdient de EU onze steun. Ursula von der Leyen kondigde deze week aan dat de Unie met haar nieuwe programma Global Gateway meer dan 150 miljard euro gaat investeren in Afrika.
3. Migratie is niet onwenselijk. Nederland floreerde eeuwenlang bij het in- en weer uitstromen van mensen van buiten. Bovendien wacht ons een tekort op de arbeidsmarkt waarvoor arbeidskrachten van buiten hoognodig zijn. Illegale migratie sluit mensen op in Fort Europa; wie eenmaal de dure en gevaarlijke horde heeft genomen, keert nooit meer terug. De grens moet poreus zijn, als een membraan: doorlaatbaar voor wie beschikt over een werk- en verblijfsvergunning. Zoals in bijvoorbeeld Canada zou de arbeidsbehoefte van Nederland doorslaggevend moeten zijn.
Misschien helpt, tot slot, de onderkenning dat veel migranten in Europa niet gelukkig worden. Er zijn (aanvankelijk) illegale migranten die alle schepen achter zich verbranden en hier gretig een nieuw leven beginnen, maar voor velen is het verschil te groot. Waar ik ook kwam in Congo, Rwanda, Tanzania, Mali of Mozambique, ongeacht hoe ver van de weg en hoe eenvoudig het bestaan, altijd waren er jongens die vroegen: kun jij me helpen naar Europa te komen? Eenmaal hier is het moeilijk aarden. Veel oudere Marokkaanse migranten blijken onzeker en eenzaam.
Om de tragiek van migratie te stoppen, moeten Europese grenzen weer grenzen worden. ‘Aanzuigende werking’ zijn de twee meest verfoeide woorden op links, maar de smokkelfolder illustreert hoe reëel ze zijn in de praktijk. Tegelijkertijd moet de grens doorgangen hebben; een voor politieke vluchtelingen, een andere voor economische migranten. En het leven in vertreklanden moet met vereende Europese kracht en miljarden euro’s verbeteren. Alleen zo worden migranten beschermd tegen de knechten van de dood. Alleen zo wapent Nederland zich tegen de autoritaire fantasie die kwartier maakt in het hart van de democratie.
Marcia Luyten is schrijver, presentator en columnist van de Volkskrant.