Als zelfstandig ondernemer krijg je je zwangerschapsverlof niet meer betaald. De politieke beslissing om zwangere vrouwen geen uitkering uit collectieve middelen meer te geven, roept vragen op over eigen en algemeen belang.

Bij toeval ontdekte ik dat ik mij sinds 1 augustus 2004 geen zwangerschap meer kan permitteren. Die dag werd de Wet Arbeidsongeschiktheidsverzekering Zelfstandigen (WAZ) afgeschaft en werd het krijgen van een kind voor een zelfstandige onbetaalbaar. Die verplichte verzekering WAZ voorzag namelijk in een zwangerschapsuitkering voor vrouwen met een zelfstandig beroep. Wie na 31 juli 2004 zwanger is geworden, krijgt niks. Niet dat een tandarts, winkelier, consultant, kunstenaar of journalist nu gedwongen is om tussen de voedingen door garnalen te pellen. Ze moet zich voor dit ‘risico’ zelf verzekeren. Dat doet ze door op de particuliere markt een arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten, en dat blijkt nog niet zo gemakkelijk als het klinkt.

Het is een beetje raar om over het dragen, baren en zogen van een kind te praten als een staat van arbeidsongeschiktheid of als een ’te verzekeren risico’. Alsof dat – sorry feministen van het eerste uur – niet precies datgene is waarvoor een vrouwenlijf is geschapen. Maar de politieke beslissing om zwangere vrouwen geen uitkering uit collectieve middelen meer te geven, roept allereerst vragen op over eigen en algemeen belang. Is niet ieder kind nodig om straks de sociale verzekeringen te betalen? Ziet Den Haag wel dat dit minnen niets minder is dan gemeenschap ten behoeve van de gemeenschap? En is niet alleen al daarom elke bevalling een bonus waard?

Vanuit partijpolitieke strategie laat de logica van dit besluit zich evenmin doorgronden.

Van conservatieven zou je denken dat ze voortplanting aanmoedigen. Menen christendemocraten soms dat híer meer kinderen van komen? Liberalen juichen voor zelfstandig ondernemerschap. Om te voorkomen dat de kinderwens in plaats komt van de onderneming, verwacht je juist van VVD-een regeling voor zwangere zelfstandigen.

In het Hoofdlijnenakkoord van Balkenende-II werd de WAZ afgeschreven. In juni 2004 stemde de Tweede Kamer in met de afschaffing. Coalitiepartijen en klein-christelijk waren voor, de oppositie stemde tegen. Op zoek naar het doorslaggevende argument, moet een verhaal van premies, uitkeringen en doelgroepen worden verteld.

Dat begint bij de boze ondernemer. Het ministerie van Sociale Zaken zegt dat de verplichte verzekering is afgeschaft op verzoek van ‘de ondernemers’. Het Platform Zelfstandige Ondernemers bevestigt dat. De WAZ was volgens Roel Masselink van het Platform een onding. Hij legt uit: de premie was (maximaal) 2200 euro per jaar. Afgemeten aan wat daar tegenover stond, vonden ondernemers dat bedrag veel te hoog: je kreeg pas na een jaar ziekte een uitkering van maximaal 70 procent van het minimumloon. Belangrijk was dat de WAZ voorkwam dat zieke of gehandicapte zelfstandigen in de bijstand kwamen: een bijstandsuitkering zou ze dwingen eigen huis en vermogen ‘op te eten’. Als inkomensverzekering stelde de WAZ daarentegen weinig voor. Goed verdienende zelfstandige ondernemers sloten daarom op de particuliere markt een aanvullende verzekering af. Reden voor het Platform Zelfstandige Ondernemers om te pleiten voor aanpassing van de WAZ. Maar, en Masselink kan het niet genoeg benadrukken: ‘Pas nadat er voor alle gevolgen een goede oplossing zou zijn gevonden.’

Nu betaalden in de praktijk niet alle zelfstandige ondernemers voor de WAZ. De premie werd via de inkomstenbelasting geïnd. Alleen wie meer dan een bepaald bedrag verdiende, werd voor de WAZ aangeslagen. Volgens het Platform Zelfstandige Ondernemers betaalde slechts 40 procent van de zelfstandige ondernemers de maximale WAZ-premie – wat het draagvlak voor de WAZ niet bevorderde. Van de zelfstandigen betaalde 60 procent geen of een beperkte premie, maar ze waren wél verzekerd van een uitkering bij arbeidsongeschiktheid.

Dat voert ons terug naar de bestaansreden van de in 1998 door Paars I ingestelde WAZ. De Algemene Arbeidsongeschiktheidswet (de AAW) maakte plaats voor onder meer de WAZ. Hoewel op 1 januari 1998 een deel van alle arbeidsongeschiktheidsverzekeringen aan de markt werd overgedragen, bleef de verzekering voor zelfstandigen bewust binnen het collectieve. Reden: een publieke verzekering met een ‘brede solidariteit’ was noodzakelijk omdat de risico’s te groot werden gevonden om individueel te dragen. De Raad van State schrijft daar over: ‘De noodzaak tot aparte arbeidsongeschiktheidswetgeving voor zelfstandigen werd toen ingegeven door het streven naar een juiste balans tussen de uitgangspunten van publieke solidariteit en eigen verantwoordelijkheid .’

Welnu, wat was er in 2004 anders dan in 1998? Ten eerste: klagende ondernemers. De zelfstandigen die via MKB Nederland effectief hun lobby tegen de WAZ voerden, waren degenen met een aanzienlijk inkomen. Deze ondernemers, zegt Roel Masselink van het Platform Zelfstandige Ondernemers, voelden zich door de WAZ ‘bestolen’. Ze hadden geen zin nog langer bij te dragen aan de verzekering van zelfstandigen met een nettosalaris om en nabij het minimum-inkomen. In plaats daarvan wilden ze alleen hun eigen risico verzekeren, op de markt, met een arbeidsongeschiktheidsverzekering.

Een slimme meid in haar vruchtbare jaren wendt zich vandaag de dag dus tot de verzekeringsadviseur. De eerste assurantieman stuurt een offerte: om een bruto-maandinkomen van 1600 euro te verzekeren, betaalt u 234 euro per maand.

Ik bel met een tweede handelaar in verzekeringen. Deze is gespecialiseerd in journalisten en komt met een premie van 200 euro. Tevreden over het kostenvoordeel geef ik mijn agenda bloot: ‘Ik wil verzekerd zijn van een inkomen als ik nog een kindje zou krijgen.’

‘Hou dan wel rekening met twee jaar wachttijd’, antwoordt de verzekeringsman.

‘Twee jaar wachten? Waarop?’

‘Op een uitkering bij zwangerschap natuurlijk.’

‘Hè?’

De man grinnikt. ‘Je denkt toch niet dat je je kunt verzekeren, zwanger worden en meteen geld krijgen? Ben jij gek. Die verzekeringsbedrijven zouden leeglopen.’ Ik zou toch moeten weten dat het hier om een principe gaat, doceert de assurantieman: een brandend huis kun je niet verzekeren. In verzekeringsland is mijn 34-jarige schoot een uitslaande brand.

‘Dat zou betekenen dat geen enkele vrouwelijke ondernemer de komende twee jaar een uitkering bij zwangerschap zou krijgen?

Dat leek de verzekeringsman ‘correct’.

Toch maar even Sociale Zaken gebeld. De ambtenaar bevestigt het gelijk van de assurantieman: ‘Ons is bekend dat hier mogelijk een gat valt.’ Sociale Zaken heeft dan ook actie ondernomen. ‘We hebben aan de Commissie Gelijke Behandeling en aan de International Labour Organization (ILO) de vraag voorgelegd of we internationale afspraken over de gelijkheid van man en vrouw schenden.’

Pas als de ILO zegt dat deze maatregel onaanvaardbare gevolgen heeft, is het volgens het kabinet een probleem? Ja, daar komt het eigenlijk op neer, schuttert de ambtenaar.

‘Dus er is geen ander loket waar ik met deze vraag terecht kan?’

De ambtenaar adviseert: ‘U kunt natuurlijk Tweede-Kamerleden benaderen. Dan gaat u naar díe partijen die voorstander zijn van meer arbeidsparticipatie door vrouwen.’

Minister De Geus van Sociale Zaken verwees bij de afschaffing van de WAZ naar de redelijkheid van de markt: een zelfstandige kent de risico’s van het spel. ‘Bij lusten horen lasten.’ De Geus bedoelde ongetwijfeld: wie aantrekkelijke omzetcijfers geniet, moet ook verantwoordelijkheid nemen voor de kans op pech.

Hebben minister en parlement de gevolgen van de afschaffing van de WAZ over het hoofd gezien? Zeker niet, zegt PvdA-parlementariër Pauline Smeets. In de Tweede en Eerste Kamer zijn alle onbedoelde gevolgen gewogen. En te licht bevonden. Het wegvallen van een zwangerschapsuitkering voor zelfstandigen was voor de Eerste Kamer een probleem, maar minister De Geus wees een speciale verantwoordelijkheid voor de overheid af. ‘Een kind krijgen doe je niet alleen. Zwangerschap is een verantwoordelijkheid van beide ouders. Wij willen dat risico niet geheel wegnemen.’ Pas na aandringen van de senaat zegde coördinerend minister voor emancipatiezaken De Geus toe om de ILO en de Commissie Gelijke Behandeling te laten onderzoeken of de gelijkheid van mannen en vrouwen in het geding is.

Een klein jaar na het beëindigen van de WAZ lijkt het ongenoegen groot. Marjan van Noort van FNV Zelfstandige Bondgenoten wordt ‘overstelpt’ met vragen van vrouwen die ontdekken dat het zwangerschapsverlof uit publieke middelen is afgeschaft. Als ze zich al hebben verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid, krijgen ze de komende anderhalf jaar geen uitkering (denk aan de uitslaande brand). De FNV begint daarom samen met het Clara Wichmann Instituut bij het Europese Hof een proefproces tegen de staat. Ze willen weten of de ontstane situatie in strijd is met de EUrichtlijn en het VN-verdrag die gelijke behandeling van mannen en vrouwen voorschrijven.

Zoomen we uit, en kijken we naar álle gevolgen van het afschaffen van de WAZ, dan blijkt de verdwenen zwangerschapsuitkering geen ongelukje. Ook de voorstemmers van toen maken zich nu zorgen. MKB-Nederland ijverde voor afschaffing van de WAZ. Nu beweert Jurgen Warmerdam van MKB-Nederland dat meer dan 90 procent van de kleine zelfstandigen zonder personeel niet is verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid. En dat terwijl juist kleine zelfstandigen met een laag inkomen, door de aard van hun werk meer kans lopen arbeidsongeschikt te raken. Menig installateur is niet verzekerd. Een consultant, arts of advocaat doorgaans wel.

Gerda Verburg is ontstemd over iets anders. Het CDA-Kamerlid zegt dat ze pas instemde met de afschaffing van de WAZ, nadat minister De Geus een belangrijke toezegging deed: iedereen die zich wil verzekeren moet zich kunnen verzekeren. PvdA, GroenLinks en de SP waarschuwden in de Kamer voor de uitsluiting van zelfstandigen ouder dan 58, en van mensen met een gezondheidsrisico of een ziektegeschiedenis. Dat mocht niet, vond ook De Geus. Om te garanderen dat ook meer kwetsbare zelfstandigen zich kunnen verzekeren, sloot De Geus een convenant met het Verbond van Verzekeraars. Volgens dat gentleman’s agreement zouden de verzekeraars een alternatieve verzekering aanbieden aan al diegenen die voor een gewone verzekering worden geweigerd. Die zogenaamde Vangnetverzekering kost evenveel als de hoogst mogelijke WAZ-premie voorheen, en keert pas na twee jaar (70 procent van het) minimumloon uit, maar, en dat trok Gerda Verburg over de streep, ze kent geen risicoselectie.

Nu is Verburg boos. De verzekeraars doen niet wat ze beloofden. Ze weigeren op grote schaal mensen met een gezondheidsrisico. De ene verzekeraar zegt het de andere na: het Verbond van Verzekeraars heeft inderdaad een Vangnetverzekering afgesproken, maar ónze verzekeringsmaatschappij heeft die nog niet. Verburg vraagt nu haar eigen CDA-minister in Kamervragen om uitleg.

Of dit niet achteraf de oppositiepartijen gelijk geeft? Waarschuwden zij niet voor risicoselectie door de markt? Maar daar wil Verburg niet van weten. Onzin, vindt ze. De minister maakte een afspraak met de verzekeraars.

‘Dan moet je er van op aan kunnen dat ze zich daaraan houden.’ Pauline Smeets van de PvdA verwijt Gerda Verburg electorale krokodillentranen. ‘Nu de klachten binnenstromen gaat het CDA op de bres voor de WAZ. Een jaar geleden wilden ze niet horen van de gevolgen.’

Waarom nam het kabinet dan toch het onzekere voor het zekere? Dat lijkt een kwestie van geloof. In 2004 was er namelijk nog iets veranderd ten opzichte van 1998. De ondernemers die uit naam van maar een smaldeel van de zelfstandigen klaagden, hadden onder een ander ideologisch gesternte geen gehoor gevonden. Het werd mogelijk met de overtuiging dat alles wat de markt kán doen, ook door de markt gedaan móet worden – een argument door minister De Geus letterlijk gebruikt. Het geloof in de markt gaat gelijk op met angst voor de collectieve sector, waarna die twee elkaar versterken.

Maar dat verklaart nog niet de onzorgvuldigheid (of is het onverschilligheid) waarmee het graf van de WAZ is gegraven. Daarvoor moeten we dit kabinet misschien de psychologische maat nemen: door ideologische haast gejaagd, en verblind door het schitterende zelfbeeld van moed en daadkracht, is over het afschaffen van de WAZ niet goed nagedacht.

Ten slotte bel ik de tweede verzekeringsman nog even terug. ‘Je had gelijk. Het is onmogelijk een zwangerschapsuitkering te regelen.’

De man glimt hoorbaar. Hij heeft een advies retour: ‘Je moet je gewoon nu verzekeren en een paar jaar wachten…’

‘Een paar jaar wachten? Waarop?’

Nu wordt het echt grappig, vindt de verzekeringsman: ‘Ik hoor de biologische klok tot hier tikken. Hahahaaa!!’

Ik negeer de dijenkletser die mijn vraag van alle zakelijkheid heeft ontdaan, maar de adviseur is op dreef: ‘Als je nu toch echt als je nu echt flink aan de gang wil gaan’ – hij bedenkt zich een tel, maar zegt dan toch: ‘Als je je echt niét kunt beheersen, danne…’

Ik, afgemeten: ‘Zit ik straks op zwart zaad?’

De verzekeringsadviseur hinnikt nu onbedaarlijk .

Dat helpt. Ineens proef ik de sfeer die ook in liberaal-confessioneel Den Haag moet hangen. En de lusten die horen bij de lasten krijgen een wel heel andere betekenis.